بحران جدی آب در عراق؛ آیا السودانی تسلیم باج‌خواهی ترکیه می‌شود؟

با بروز خشکسالی‌های پی در پی در عراق و کمبود منابع آب سطحی بحران آب و کشاورزی به یک مسئله مهم داخلی و روابط خارجی عراق با همسایگان بویژه ترکیه تبدیل شده است که در  سالهای گذشته با ساخت سدهای متعدد بر روی دو رودخانه بزرگ دجله و فرات عملاً کشورهای پایین دست را دچار مشکلات عدیده کرده است.

روز گذشته کمیته کشاورزی، آب و مرداب‌های پارلمان عراق از شروط اعلامی آنکارا برای پذیرش درخواست بازگشایی دریچه سدهایش خبر داد و در عین حال خواستار گنجاندن چندین پیشنهاد در بودجه سال ۲۰۲۳ برای بخش کشاورزی شد.

رفیق الصالحی عضو کمیسن کشاورزی وجلس در گفتگو با خبرگزاری «المعلومه» با اشاره به اینکه «ترکیه در ازای بازکردن آب از سد‌های خود و رسیدن به رودخانه‌های عراق، شروط متعددی را بر عراق تحمیل کرد»، گفت: از جمله این شروط، بیرون راندن پ. ک. ک از شمال عراق است. وی همچنین با اشاره به مطالبات بیشتر آنکارا برای انعقاد قرارداد‌های اقتصادی و سیاسی، از تلاش ترکیه برای سوء استفاده کردن از بحران آب در عراق برای دستیابی به منافع مورد نظر خود انتقاد کرد.

در سال‌های اخیر، عراق از یک بحران بزرگ آب رنج می‌برد که بخش مهمی از آن در نتیجه در نتیجه کاهش مقادیر ورودی آب از ترکیه است که عراقی‌ها آن را اعمال سیاست تشنگی عراق از سوی آنکارا عنوان می‌کنند. گزارش سازمان ملل که در سال ۲۰۱۵ منتشر شد، نشان داد که کنترل آنکارا بر جریان‌های آب باعث "عواقب جدی" برای عراق شده است، مانند سطوح بالای شوری در پایین دست، که منجر به آسیب به امنیت آب، کشاورزی و اکوسیستم منطقه شده است که خطرات کوچ‌اجباری ساکنان محلی را نیز در پی دارد. آب شیرین در عراق در حال حاضر کمتر از ۳۰ درصد جریان طبیعی خود را دریافت می‌کند. کارشناسان محیط زیست عراق تایید می‌کنند که سطح شوری آب تنها در باتلاق‌های عراق، که قبلاً حدود ۲۰۰ واحد در میلیون بود، امروز از ۱۹۰۰ واحد در میلیون فراتر رفته است.

سیاست تنش‌آفرین سدسازی‌های ترکیه

ترکیه منابع هیدروکربنی زیادی ندارد، اما در یکی از خشک‌ترین مناطق جهان از آب فراوانی برخوردار است.
این آب در کوه‌های ناهموار و مرتفع پوشیده از برف شرق آناتولی متمرکز است.
بر اساس آمار‌های جهانی میانگین سالانه سرانه آب ثابت برای منطقه خاورمیانه ۳۰۰ مترمکعب است، در حالی که این رقم در ترکیه از مرز سرانه ۳۱۰۰ مترمکعب در سال فراتر می‌رود.
شکی نیست که برخورداری ترکیه از سهم آبی معادل ۱۰ برابر همسایگانش در جنوب، مزیت بلندمدتی به نفع آنکارا است، زیرا حدود ۹۰ درصد از آبی که در رودخانه فرات جریان دارد، به ویژه، از کوه‌های آناتولی در ترکیه سرچشمه می‌گیرد و علاوه بر آن ۴۰ درصد آب رودخانه فرات در ترکیه است.  

یعنی رودخانه‌ای که از ترکیه می‌آیند، سبد غذایی منطقه بویژه عراق و سوریه را پر می‌کنند.

طی ۲۰ سال گذشته، دولت ترکیه با استفاده از آخرین فناوری‌ها به بهره برداری فزاینده اقتصادی و توسعه‌ای از آب این دو رودخانه روی آورده است و این امر به آنکارا برتری ژئوپلیتیکی قابل ملاحظه‌ای نسبت به همسایگانش در جنوب عطا کرده است.

مشکل آب بین ترکیه، عراق و سوریه از سال ۱۹۸۴ به وجود آمد که طی آن ترکیه یک پروژه عظیم برای توسعه رودخانه‌های دجله، فرات و فلات صحرا با مساحت ۷۴۰۰۰ کیلومتر را اجرایی کرد.  اهداف تعیین شده برای پروژه "گپ" ایجاد یک شبکه بزرگ آبیاری کشاورزی و تولید برق شامل ۲۱ نیروگاه برق و دوبرابر کردن تولید کشاورزی ترکیه بود.
ترکیه از دهه ۱۹۶۰ حدود ۶۰۰ سد بر روی این دو رودخانه ساخته است و ساخت ۶۰۰ سد دیگر در ۴۰ سال آینده برنامه ریزی شده است. بسیاری از این سد‌ها بخشی از پروژه جنوب شرقی آناتولی هستند که هدف آن تقویت فعالیت‌های اقتصادی در منطقه است که سرشار از زمین‌های کشاورزی است.
سد ایلیسو بخشی از پروژه جنوب شرقی آناتولی است که قادر است سالانه ۴.۱۲ میلیارد کیلووات ساعت انرژی الکتریکی تولید و سالانه حدود ۲۵۰ میلیون دلار در تولید برق ترکیه بهره‌وری داشته باشد و به تامین آب برای آبیاری ۱.۲ میلیون هکتار زمین کمک کند.
اما اهمیت سد‌ها برای ترکیه تنها به تولید انرژی و آبیاری محصولات محدود نمی‌شود، بلکه به نفوذ ژئوپلیتیکی نیز مربوط می‌شود.
پیش از احداث سد بزرگ اتاتورک در سال ۱۹۹۰ ترکیه موافقت کرد که حدود ۵۰۰ متر مکعب آب در ثانیه به سمت سوریه رهاسازی کند، اما به بهانه تغییرات اقلیمی از انجام این تعهد سر باز زد که موجب کاهش شدید سهم سوریه و عراق از رود فرات گردید.

ترک ها از قبل به همتایان سوری و عراقی خود اطلاع دادند، اما کشورهای پایین دستی با عصبانیت واکنش نشان دادند و سپس اوزال رئیس جمهور ترکیه به آنها پاسخ داد و گفت: «ما به اعراب نمی گوییم که با نفت خود چه کنند... به همین دلیل هیچ پیشنهادی از آنها در مورد اینکه با آب خود چه کنیم نخواهیم پذیرفت».

آنچه مشکلات موجود در این پرونده را افزایش می دهد، عدم وجود توافق رسمی در زمینه مدیریت آب بین عراق، سوریه و ترکیه است.

ابتکارات السودانی 

برای السودانی، پرونده آب مهم است، به خصوص که او یک استراتژی و برنامه بلندمدت توسعه آب برای سه دهه آینده تهیه کرده است.  آغاز این کار متقاعد کردن ترک‌ها برای پمپاژ بیشتر آب از رودخانه دجله بود و مرحله بعدی شامل برنامه‌هایی برای افزایش ذخیره آب، کاهش هدررفت و تنظیم مصرف آب و استفاده صحیح از آن خواهد بود.
اگرچه در ماه‌های اخیر بارش‌های خوبی در عراق صورت گرفت و به گزارش «خالد شمال» سخنگوی وزارت منابع آب عراق ذخیره استراتژیک آب در نتیجه اضافه شدن مقادیر زیادی آب باران در سد‌ها و دریاچه‌ها، دو میلیارد متر مکعب افزایش یافته است که می‌تواند نقش موثری در احیای باتلاق‌ها و رونق کشاورزی امسال داشته باشد، اما همچنان هدر رفت آب به دلیل عدم استفاده از روش‌های تکنولوژیک و مدرن در آبیاری زمین‌ها، کمبود محسوسی در تأمین آب وجود دارد.
السودانی تلاش کرد در سفر به آنکارا با استفاده از تجارت ۲۴ میلیارد دلاری میان دو طرف، زمینه توافقات راهبردی بین عراق و ترکیه در حوزه آبی را ایجاد کند.  
در این راستا تحلیلگران عراقی بر این باورند که بغداد می‌تواند از ابزار واردات کالا از ترکیه، به عنوان کارت فشار علیه آنکارا در ازای به دست آوردن آب و حقوق حاکمیتی عراق، به ویژه با توجه به وخامت اوضاع اقتصادی در ترکیه در کنار ضعف موقعیت اردوغان در آستانه انتخابات بهره برداری کند.
حتی السودانی برای ترغیب بیشتر ترکیه به همکاری، پروژه «جاده توسعه» را در دستور کار قرار داده است که ۱۲۰۰ کیلومتر طول دارد و از راه‌آهن، بزرگراه و خطوط لوله تشکیل شده است که از بندر فاو در بصره شروع می‌شود و به بندر مرسین ترکیه می‌رسد. خط راه‌آهن این پروژه قرار است در فاز اول ۳.۵ میلیون تن و در فاز دوم ۷.۵ میلیون تن کالا جابه‌جا کند، ضمن اینکه پیش‌بینی می‌شود کل هزینه پروژه به ۲۰ میلیارد دلار برسد و به عنوان جایگزینی برای کانال سوئز، و موجب اتصال کشور‌های خلیج فارس، اردن و ایران به اروپا باشد.
در این بین السودانی حتی در برابر درخواست‌های جدی نمایندگان و گروه‌های عراقی به ویژه از جناح مقاومت برای اقدام جدی علیه اشغالگری نظامی ترکیه در شمال عراق مقاومت نموده تا فضای همکاری با ترکیه حفظ شود و بحران اختلافات آبی تشدید نشود. با این حال مسلم آن است که تنش آبی در آینده پیش رو مهمترین پرونده مورد اختلاف دو همسایه خواهد بود که بر روابط آن‌ها سابه خواهند انداخت.